آداب کمک به متکدیتکدی درخواست کمک بلاعوض از دیگران است. شخصیت متکدیان و حفظ آن از مسائلی است که در آیات قرآن و روایات معصومین (علیهم‌السلام) آمده و بر مبنای آن آداب و شیوه‌های پسندیده‌ای برای کمک به متکدیات بیان شده است. گفتار و کردار شایسته و حفظ آبروی متکدیان از جمله آداب کمک به متکدیان است. ۱ - گفتار و کردار شایستهدر آیه ۱۰ سوره ضحی از رفتار خشونت‌آمیز با سائلان منع شده است :«و اَمَّا السّائِلَ فَلا تَنهَر». در تفسیر آیه گفته شده است که هنگام مراجعه متکدی باید چیزی به او بخشید و گرنه با وی به گونه ملایم و شایسته سخن گفت ؛ همچنین در آیه‌ای دیگر به سخن گفتن با سائلان به گونه لطف‌آمیز و شایسته، در صورت کمک نکردن به آنان، توصیه شده است :«و اِمّا تُعرِضَنَّ عَنهُمُ ابتِغاءَ رَحمَة مِن رَبِّک تَرجوها فَقُل لَهُم قَولاً مَیسورا». در شأن نزول این آیه نقل شده است هنگامی که سائلی نزد پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) می‌آمد، اگر مالی نزد آن حضرت نبود، برای آن‌که به سائل پاسخ منفی ندهد، سکوت می‌فرمود تا خداوند رزقی را برای او برساند. این آیه آن حضرت را به سخن گفتن با گفتار نیک در این گونه موارد فرمان داد؛ همچنین نقل شده است که در این گونه موارد، حضرت می‌فرمود: خداوند تو و ما را از فضل خود روزی دهد. برخی گفته‌اند که «قول میسور» در آیه، گفتن جملات «رزقک اللّه» و «بارک اللّه فیک» و مانند این‌هاست و عده‌ای آن را وعده نیکو و بعضی هرگونه سخن نیک و محبت‌آمیز دانسته‌اند. آیه ۸ نساء نیز در مورد سائلان چنین توصیه کرده است. در آیه ۲۶۳ بقره افزون بر شایسته سخن گفتن، به بخشش و عفو متکدیان نیز سفارش شده است:«قَولٌ مَعروفٌ و مَغفِرَةٌ خَیرٌ مِن صَدَقَة یتبَعُها اَذیً». شماری از مفسران «مَغفِرَةٌ» را در این آیه، عفو متکدیانی دانسته‌اند که نیاز خودشان را به گونه‌ای خشونت‌آمیز و ناپسند اظهار می‌کنند. ۲ - حفظ آبروی متکدیاندر متون دینی بر ضرورت رعایت کرامت انسانی و احترام متکدیان سخت تأکید شده، از این رو توصیه شده است تا می‌شود کمک کردن به آن‌ها پنهانی صورت گیرد، بر این اساس قرآن کریم صدقه پنهانی را بهتر و دارای پاداشی بیش‌تر دانسته است:«اِن تُبدوا الصَّدَقتِ فَنِعِمّا هِیَ واِن تُخفوها و تُؤتوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَیرٌ لَکم و یکفِّرُ عَنکم مِن سَیاتِکم»، زیرا چنین صدقه‌ای افزون بر حفظ آبرویِ نیازمند، از ریا نیز به دور است. برخی نیز واژه «مَغفِرَةٌ» را در آیه ۲۶۳ بقره به معنای پنهان داشتن سائل و نیز صدقه‌ای دانسته‌اند که به او داده می‌شود. در روایات و سیره اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز بر نگهداشتن آبروی سائلان نیازمند بسیار تأکید و توصیه شده است که پیش از درخواست متکدی، به وی کمک شود. حضرت علی (علیه‌السلام) برای حفظ آبروی متکدی گاه چراغ را خاموش می‌کرد [۴۱]
محمودی، محمدباقر، نهج السعاده، ج۸، ص۲۷۸.
، یا امام رضا (علیه‌السلام) بدون باز کردن در به سائل کمک می‌کرد ؛ همچنین احادیث بر انفاق شبانه تأکید دارند. افزون بر شرایط و آداب یاد شده، چون کمک مالی به متکدی مصداق انفاق واجب یا مستحب به شمار می‌رود، رعایت کردن شرایط و آداب انفاق که در قرآن کریم بر آن‌ها تأکید شده در اینجا نیز شایسته است؛ مانند کمک کردن از اموال مرغوب و محبوب، پرهیز از منت‌گذاری و آزاررسانی به سائلان و انفاق از مال حلال. ۳ - فهرست منابع(۱) احکام القرآن، جصاص (م ۳۷۰ ق)، به کوشش عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ ق. (۲) بحار الانوار، المجلسی (م ۱۱۱۰ ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق. (۳) التبیان، الطوسی (م ۴۶۰ ق)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. (۴) تفسیر الصافی، الفیض کاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق. (۵) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش. (۶) جامع البیان، الطبری (م ۳۱۰ ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق. (۷) الدر المنثور، السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۶۵ ق. (۸) روح المعانی، الآلوسی (م ۱۲۷۰ ق)، به کوشش محمد حسین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ ق. (۹) زادالمسیر، جمال الدین جوزی (م ۵۹۷ ق)، به کوشش محمد عبدالله، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ ق. (۱۰) شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار (علیهم‌السلام)، النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق. (۱۱) الکافی، الکلینی (م ۳۲۹ ق)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش. (۱۲) مجمع البیان، الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق. (۱۳) مستدرک الوسائل، النوری (م ۱۳۲۰ ق)، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق. (۱۴) مستند الشیعه، احمد النراقی (م ۱۲۴۵ ق)، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ ق. (۱۵) المعجم القانونی، حارث سلیمان الفاروقی، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۹۱ م. (۱۶) المعجم الکبیر، الطبرانی (م ۳۶۰ ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ ق. (۱۷) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م ۳۸۱ ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ ق. (۱۸) المیزان، الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق. (۱۹) نهج السعاده، محمد باقر المحمودی، بیروت، التضامن الفکری، ۱۳۸۵ ق. (۲۰) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م ۱۱۰۴ ق)، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق. (۲۱) الجامع لأحکام القرآن، القرطبى (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربى، ۱۴۰۵ ق. (۲۲) تفسیر التحریر والتنویر، ابن‌عاشور (م. ۱۳۹۳ ق.)، تونس، الدار التونسیة، ۱۹۹۷ م ۴ - پانویس۵ - منبعپژوهشکده فرهنگ و معارق قرآن، مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آداب و شیوه های کمک رسانی به متکدی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۷/۱۵. |